Negatieve emoties pakken als startpunt voor beweging

Door: Luc Verheijen

#Inspiratie   #Publicaties   #Projecten   #Blogreeks Appreciative Inquiry  

Het centrale uitgangspunt van Appreciative Inquiry is: door samen onderzoek te doen naar kracht en vermogen, ontstaan ideeën voor vernieuwing én de motivatie bij betrokkenen om samen werk te maken van die ideeën. Maar betekent dit dat je het alleen mag hebben over wat goed gaat en wat lukt? Of mag je het juist ook hebben over de frustraties, angsten en boosheid in een organisatie? Dat laatste is wat mij betreft zeker het geval.

Appreciative Inquiry: de kracht van de vraag

Meer nog dan een methode voor het faciliteren van veranderprocessen, is AI een theorie over verandering. De basis van de theorie is dat menselijke systemen (teams, organisaties, samenleving) evolueren in de richting van datgene waar ze over spreken met elkaar. De betekenis die mensen met elkaar creëren, maakt de werkelijkheid die ze beleven. Hoe en waarover we met elkaar in dialoog zijn beinvloedt dus welke mogelijkheden we zien voor onze toekomst.

Belangrijk vertrekpunt is dat de vragen die we stellen bepalend zijn voor de richting die een gesprek uitgaat. “Wat is hier het grootste probleem?” heeft een ander gesprek als gevolg dan de vraag “Welke gewenste toekomst streven we na?”. Je zou dus kunnen stellen dat de vraag de meest wezenlijke interventie is in AI. Een vraag stuurt aandacht, stelt een richting voor het gesprek voor, maakt het ontstaan van nieuw inzicht mogelijk, én beïnvloedt de relatie tussen de gesprekspartners. Logisch ook: AI is onderzoek, en bij onderzoeken hoort nieuwsgierige vragen stellen.

Krachtige vragen peilen naar een persoonlijk verhaal, ze verrassen en kunnen daardoor nieuw inzicht opleveren, en ze leiden tot een gesprek dat ook in de relatie tussen de betrokkenen iets doet ontstaan (zie ook bijgaande blog van Joeri Kabalt).

Positieve vragen

Vanuit de focus op leren vanuit kracht en sterktes, stellen we in AI gewoonlijk vragen naar succeservaringen. Rond het thema dat centraal staat in het onderzoek, gaan deelnemers elkaar bevragen op top- en hoogtepunten. Het idee is om te leren uit de factoren die deze successen mogelijk hebben gemaakt. Ongeacht of er veel of weinig succeservaringen zijn: de uitnodiging is aandacht te geven aan die momenten waarin het wel lukte. Wil je bijvoorbeeld leren over en groeien in krachtige samenwerkingsverbanden, dan kan een vraag als deze gebruikt worden: “Vertel me over een moment waarbij jij deel uitmaakte van een groep die door krachtige samenwerking een mooi resultaat wist te realiseren. Een resultaat dat je alleen nooit voor mekaar had gekregen, en waarbij het net de combinatie van inzet geweest is die leidde tot het succes. Aan welk verhaal denk je direct?”.

Dergelijke onvoorwaardelijk positieve vragen leveren inderdaad vaak nieuwe inzichten op, en vormen een goede basis om na te denken wat dan nog meer mogelijk is. Tegelijk zien we de laatste jaren ook een kritiek ontstaan op AI. Die kritiek is dat AI volledig wordt geïnterpreteerd als een positieve benadering. De valkuil die o.a. Bushe (2011) daarbij benoemt, is dat het ‘positieve’ zodanig de overhand krijgt, dat er censuur ontstaat in AI-trajecten. Mensen krijgen het gevoel dat ze kritiek en bedenkingen niet mogen uiten, of dat er geen plaats kan zijn voor negatieve ervaringen. Dit wordt versterkt door begeleiders en of leidinggevenden die als antwoord op deze kritiek zeggen dat het nu tijd is om enkel aandacht te geven aan de successen en het positieve.

Geen licht zonder schaduw : hoe neem je de negatieve kant mee?

Een manier om hiermee om te gaan is niet te denken in een dichotomie positief-negatief. Beide kanten zijn onlosmakelijk verbonden en onderdeel van een heelheid: er is geen eb zonder vloed, geen dag zonder nacht, geen licht zonder schaduw, geen geluk zonder ongeluk. Jung zegt hierover: “I would rather be whole than good.”. De vraag is: wat soort van onderzoek doet recht aan de situatie én laat toe om ontdekkingen te doen vanuit de situatie? Hoe kan met andere woorden de pijn of ‘het negatieve’ ook gewaardeerd worden, en kunnen kiemen van hoop of perspectief ontdekt worden in hoe we erover in gesprek zijn met elkaar?

Een illustratie. In een lerend netwerk over AI dat we organiseerden kwam in de groep van 80 deelnemers geregeld de vraag naar boven: “Wat doe je met AI in lastige tijden?”. Antwoorden was blijkbaar niet de manier om de vraag op te lossen, want ze werd opnieuw gesteld. Dus besloten we als begeleiders een ervaring op te zetten. We nodigden deelnemers uit om elkaar in tweetallen te interviewen. De inleiding voor het gesprek was: “Ieder mens of organisatie komt in situaties of periodes terecht waarin het echt moeilijk is. Momenten van tegenslag, pijn of zelfs lijden.”. En de vraag die deelnemers aan elkaar stelden was: “Jij kiest natuurlijk: kan je me een verhaal vertellen dat voor jou zo’n moment of periode illustreert? Een periode die stressvol was, misschien zelfs tragisch, en die bijblijft als een moeilijke periode. En waarbij je erin geslaagd bent om op één of andere manier toch te groeien vanuit dat moment.”. Vervolgens gebruikten deelnemers deze vragen om het verhaal van de collega verder te onderzoeken:

• Wat heeft je recht gehouden in deze periode?
• Wat heeft gemaakt dat je erdoor bent geraakt, dat je toch het vermogen vond om door te gaan?
• Wat heeft jou energie en moed gegeven?
• Terugkijkend op dit verhaal: misschien ben je er sterker uitgekomen. Welke kracht heb je in jezelf ontdekt?

Na de duo-gesprekken wisselden deelnemers hun ontdekkingen uit in kleine groepjes en verdiepten ze de betekenis ervan. Conclusies werden tenslotte per groepje opgeschreven door één of meerdere van deze zinnen aan te vullen:

• Mensen herwinnen het zelfvertrouwen of ontwikkelen veerkracht als …
• Mensen putten moed uit moeilijke periodes als …
• Mensen slagen erin om hoop en mogelijkheden te zien  in moeilijke tijden als …
• Mensen en organisaties slagen erin om te ontwikkelen vanuit moeilijke periodes als …
• Tragedies, verlies en lijden worden zinvol als …

Deze zinnen werden opgehangen in de ruimte en hardop voorgelezen. De intimiteit en respect in de groep was enorm. Alsof een wezenlijk begrijpen de deelnemers met elkaar verbond. De vraag “hoe vanuit AI omgaan met negatieve dingen” werd niet meer gesteld.

Voorbeelden van krachtige vragen

Andere voorbeelden van vragen zijn:

Thema: zorgzaamheid in een ziekenhuis
Vraag: “De aard en omstandigheden van ons werk maken dat je vaak anderen nodig hebt om goede zorg en dienstverlening te kunnen leveren. Zeker op momenten dat het uitdagend of zwaar is, voel je dat zorg dragen voor elkaar cruciaal is. Je gesteund voelen door anderen maakt dat je doorzet, ook in lastige situaties. Kan je me een verhaal vertellen waarbij jij zorg van een collega (of collega’s) voelde op een moment dat je het ook echt nodig had? En ik ben ook benieuwd naar een moment waarop jij zorg droeg voor een collega. Kan je me een voorbeeld geven?”

Thema: onzekerheid in een innovatieve omgeving
Vraag: “Kan je me een verhaal vertellen waar achteraf bleek dat onzekerheid je tot een resultaat heeft gebracht dat niet mogelijk zou geweest zijn zonder die onzekerheid? Waar het een voorwaarde was voor wat er kon ontstaan?"

Thema: omgaan met fouten
Vraag: “We werken in een omgeving waarin het maken van fouten onvermijdelijk is. De manier waarop we met fouten omgaan is dan meer cruciaal, dan de illusie dat we fouten kunnen vermijden. Als je kijkt naar de afgelopen periode: wat is daarin voor jou een voorbeeld waarin het ‘goed fout’ ging? Waarbij we erin slaagden adequaat te reageren, en werkelijk te leren uit het voorval?”

Kracht uit het negatieve

Bovenstaande voorbeelden illustreren een mooi perspectief. Onderzoek vanuit AI hoeft niet te betekenen dat je ‘negatieve’ ervaringen moet negeren. Het stelt wel eisen aan de manier waarop deze ervaringen worden onderzocht. Ze worden bevraagd vanuit het potentieel, vanuit het perspectief op hoop, meer dan de hopeloosheid. Betrokkenen voelen zich gezien en erkend in hun emotie: de emotie wordt gewaardeerd (appreciated) zoals ze is. En vanuit onderzoek (inquiry) wordt de ervaring stap voor stap bevraagd. “Juist in de combinatie van waarderend en onderzoekend werken krijgt het proces zijn generatieve kracht.” (Tjepkema & Verheijen, 2012).

Bronnen

• Bushe, G.R. (2011). Appreciative Inquiry: Theory and critique. In: Boje, D., Burnes, B. & Hassard, J. (Eds.). The Routledge Companion to Organizational Change (pp. 87-103). Oxford: Routledge.
• Tjepkema, S. & Verheijen, L. (2012). Appreciative Inquiry. In: Ruijters, M. & Simons, R-J. (Red.). Canon van het leren. 50 concepten en hun grondleggers (pp. 77-89). Deventer: Kluwer.